Mikołaj Kopernik
(ur.19 lutego1473 – zm. 24 maja 1543)
W tym roku obchodzimy jubileusz 550 rocznicy urodzin najbardziej znanego Obywatela Torunia – Mikołaja Kopernika. Był on typowym człowiekiem renesansu, wszechstronnie wykształconym o szerokich zainteresowaniach, oprócz astronomii zajmował się ekonomią, medycyną, zajmował się tłumaczeniami dzieł autorów starożytności.
Mikołaj Kopernik urodził się w Toruniu jako kolejne dziecko Barbary i Mikołaja. Jego starsze rodzeństwo to dwie siostry Barbara i Katarzyna, oraz młodszy o dwa lata od Mikołaja brat Andrzej.
Według najnowszych badań Mikołaj był starszy od brata Andrzeja, to starszeństwo tłumaczy szybszy awans Mikołaja do grona kanoników warmińskich.
W życiu dorosłym spośród czwórki rodzeństwa rodzinę założyła tylko Katarzyna, wyszła za mąż za kupca i miała pięcioro dzieci. Siostra Barbara i brat Andrzej, podobnie jak Mikołaj, związali swe życie z kościołem.
W XV wieku, Toruń należał do największych miast Rzeczypospolitej, po Gdańsku i Krakowie zajmował trzecie miejsce w państwie z liczbą 12 tysięcy mieszkańców. Rola Torunia jako miasta handlowego szybko rosła po zakończonej w 1466 roku 13- letniej wojnie z Zakonem Krzyżackim i włączeniu do Polski ważnych ekonomicznie terenów nazwanych Prusami Królewskimi z Gdańskiem, Toruniem oraz Warmii.
Przodkowie Kopernika prawdopodobnie pochodzili ze Śląska, ze wsi Koperniki i od tej nazwy mogli przejąć nazwisko. Słowo łacińskie cuprum oznacza miedź, kopernik znaczyło hutnik, „obrabiacz miedzi”,zajmujący się wydobyciem i wytopem miedzi. Z uwagi na to, że przodkowie Mikołaja Kopernika zajmowali się kupiectwem taka etymologia nazwiska wydaje się prawdopodobna.
Ojciec naszego astronoma, Mikołaj przybył do Torunia w okresie wojny 13- letniej, szybko się zadomowił żeniąc się z córką bogatego, miejscowego kupca Barbarą Watzenrode. Rodzina Koperników posiadała w mieście kilka kamienic, między innymi w centrum na obecnym Starym Rynku, czy na ul. św.Anny, obecnie ulica Kopernika. Tam znajduje się Dom Kopernika, miejsce odwiedzane przez tysiące przybyszów z całego świata, jako możliwe miejsce urodzin astronoma.
Obecnie, badacze częściej za miejsce jego narodzin podają kamienicę na Rynku, naprzeciwko pomnika astronoma.
Młody Mikołaj rozpoczął edukację w szkole przy kościele św. Jana. System kształcenia był pamięciowy, uczono czytać, pisać po łacinie, elementów gramatyki, logiki, czytano również Biblię i teksty autorów starożytnych. Gdy chłopiec miał 10 lat , w 1483 roku umiera jego ojciec, od tego czasu młodych braci Andrzeja i Mikołaja otoczył opieką brat matki Łukasz Watzenrode, biskup warmiński. Matka astronoma, po śmierci męża prawdopodobnie przeniosła się do klasztoru w Chełmnie, gdzie ksienią była jej córka Barbara.
W 1491 roku, mając 18 lat, Mikołaj opuścił Toruń i już nigdy na dłużej tutaj nie wrócił, zgodnie z wolą wuja wyjechał na studia do Akademii Krakowskiej. Mikołaj i jego brat Andrzej zapisali się na Wydział Sztuk Wyzwolonych. Słuchając wykładów znakomitych uczonych z matematyki,przyrody, astronomii, Mikołaj szczególnie zainteresował się ostatnią nauką, zwłaszcza, że w Krakowie był świadkiem ciekawych zjawisk astronomicznych, jak: zaćmienie słońca, zaćmienie księżyca czy komety widocznej nad miastem.
Po czterech latach studiów w Krakowie, w 1495 roku Mikołaj z bratem opuścili Kraków i udali się do wuja na Warmię. Dzięki jego staraniom , Mikołaj otrzymał kanonię na Warmii przyjmując niższe święcenia kapłańskie. Godność kanonika zapewniała braciom dostatnią przyszłość, jednocześnie wuj, biskup na Warmii zyskiwał bliskich i lojalnych członków Kapituły.
W następnym roku bracia wyjeżdżają na dalsze studia do Bolonii by tam studiować prawo.
Akademia w Bolonii miała wówczas opinię najlepszej w Europie uczelni kształcącej prawników, wielu młodych Polaków zdobywało wykształcenie w tej cenionej, istniejącej od XI wieku uczelni.
Mikołaj studiował prawo rzymskie, prawo kanoniczne, jednak głównie pochłaniały go zagadnienia związane z astronomią. Z tego okresu, z 1497 roku pochodzi jego pierwsza obserwacja nieba dotycząca zakrycia księżyca przez gwiazdę z gwiazdozbioru Byka. Zapewne, obserwacje jasnego, bezchmurnego, włoskiego nieba dawały dużo satysfakcji i pomyślnych rezultatów.
Te obserwacje potwierdziły jego wcześniejsze wątpliwości co do geocentrycznej budowy świata.
W Bolonii młody Mikołaj opanował starożytną grekę aby czytać dzieła uczonych pisane w tym języku.
Lata 1500 – 1501 bracia spędzili w Rzymie. Tam Mikołaj miał wygłosić swój pierwszy wykład z astronomii, co świadczy o tym, że mimo młodego wieku był znany i ceniony w środowisku europejskich astronomów.
W latach 1501 – 1503 Mikołaj studiował medycynę w Padwie. Mimo dużego zainteresowania medycyną, prawdopodobnie nie uzyskał żadnego stopnia naukowego, tylko licencjat umożliwiający praktykę lekarską.
Po dwuletnich studiach medycznych Mikołaj wyjechał do Ferrary i tam 31 maja 1503 roku uzyskał dyplom, w którym było napisane:
„Mikołaj Kopernik z Prus, kanonik warmiński i scholastyk kościoła św. Krzyża we Wrocławiu, który studiował w Bolonii i Padwie otrzymuje doktorat prawa kanonicznego nadany mu przez uniwersytet w Ferrarze.”
Dobiegł końca siedmioletni okres studiów na uczelniach włoskich. Mikołaj miał ukształtowane poglądy naukowe, poznał wybitnych uczonych, astronomów, wracał do kraju pewny swoich badań nad wszechświatem.
Po powrocie Kopernik zatrzymał się w Lidzbarku Warmińskim u wuja Łukasza Watzenrode. Opiekował się wujem, jednocześnie był jego asystentem, biskupa warmińskiego. Po siedmioletnim pobycie w Lidzbarku, w 1510 roku przeprowadza się do Fromborka i w tym mieście, w swojej „samotni” pozostał do końca życia.
Frombork był wówczas małym miasteczkiem, liczącym około 1000 mieszkańców. Z dala widoczna była wzniesiona na wzgórzu okazała gotycka katedra otoczona murami obronnymi.
Do obowiązków kanoników warmińskich należało: uczestniczenie w nabożeństwach, w posiedzeniach Kapituły, rezydowanie przy katedrze, ponoszenie ustalonych ciężarów finansowych.
Każdy z kanoników miał przyporządkowany w katedrze ołtarz, który zachowywał do śmierci, a następnie był przy nim pochowany. Im bliżej głównego ołtarza, tym wyższą pozycję miał kanonik.
Ołtarz Kopernika znajdował się na czwartym miejscu po prawej stronie, lewa strona w katedrze była ważniejsza, bo po tej stronie leżała Ewangelia. Kopernik sprawował dodatkowo ważne funkcje wizytatora i kanclerza Kapituły.
W 1512 roku zmarł wieloletni opiekun i promotor braci Koperników, biskup Łukasz Watzenrode. W wyborze jego następcy , jako kanclerz Kapituły aktywny udział brał Mikołaj Kopernik.
W 1516 roku awansował na administratora dóbr Kapituły Warmińskiej i na trzy lata zamieszkał na zamku w Olsztynie. Był to czas, kiedy znów zaczęły narastać spory graniczne z Zakonem Krzyżackim. W 1519 roku zaczęła się ostatnia wojna z Zakonem, Krzyżacy zajęli część obszarów biskupstwa warmińskiego zagrażając Olsztynowi. Kopernik przygotowywał miasto do odparcia ataku, informował króla Zygmunta Starego o sytuacji , gromadził wojska.
Dzięki działalności astronoma, wzmocnieniu i uzbrojeniu załogi miasta, Krzyżacy odstąpili od zdobycia Olsztyna. W 1521 roku król zawarł rozejm z Zakonem, a w 1525 roku w Krakowie miał miejsce hołd pruski, gdzie Albrecht, mistrz krzyżacki złożył hołd lenny Zygmuntowi Staremu.
Zakon przestał istnieć, powstało świeckie państwo Prusy Książęce.
W następnych latach Kopernik pełnił wysokie funkcje polityczne, przez pewien czas zarządzał biskupstwem warmińskim. Jednak z czasem był odsuwany od działalności, pomijany przy rozdawaniu zaszczytów. Takie pozostawanie na uboczu było mu na rękę, miał więcej wolnego czasu, który mógł poświęcać na prowadzenie swoich badań.
Zajął się naprawą systemu monetarnego, co było bardzo istotne,bo w pewnym okresie w Prusach było siedemnaście rodzajów monet. Opublikował traktat „O biciu monety”, a zawarte w nim stwierdzenia są aktualne do dziś. W swoim traktacie pisał, że „moneta traci na szacunku szczególnie wskutek nadmiernej jej ilości”, a „szczególnie te kraje kwitną, które mają dobrą monetę, upadają zaś i giną , które używają złej.”
Kopernik proponował zostawienie dwóch mennic, jedna miała wybijać monety dla Prus Królewskich, a druga dla Prus Książęcych. Ostatecznie, na Sejmie Generalnym w Toruniu w 1528 roku postanowiono o zostawieniu jednej, toruńskiej mennicy. Moneta wybijana w tej mennicy miała prawo obiegu na terenie całego państwa polskiego.
Studiując we Włoszech Kopernik zdobył również wykształcenie medyczne. Po powrocie opiekował się swym wujem , a po jego śmierci był lekarzem kolejnych biskupów warmińskich, leczył swych współbraci, a także swego brata Andrzeja. Ten, po powrocie z Włoch zaczął poważnie chorować, prawdopodobnie na chorobę weneryczną. Ta straszna choroba została przywleczona do Europy przez żeglarzy Krzysztofa Kolumba. Często mylono ją z trądem, nie znano na nią lekarstwa. Sposobu na jej wyleczenie nie znał również Kopernik, jego brat Andrzej umarł.
Z wiedzy medycznej astronom nie napisał żadnej książki, pozostały po nim zapiski na marginesach dzieł medycznych z których korzystał.
Przez całe swe dorosłe życie, mimo licznych obowiązków, Kopernik prowadził obserwacje nieba. Rozpoczął je podczas studiów w Krakowie, kontynuował we Włoszech, systematycznie się tym zajął kiedy zamieszkał we Fromborku. Od 1515 roku zaczął prace nad swym głównym dziełem
„O obrotach sfer niebieskich”, w którym przedstawił heliocentryczną budowę wszechświata.
W myśl tej teorii Słońce (gr.helios) znajduje się w punkcie centralnym, a poszczególne planety, w tym Ziemia krążą wokół niego. Kopernik skonstruował potrzebne mu instrumenty i w wybudowanej „pracowni” dokonywał obserwacji i pomiarów nieba. Był pewny swoich badań jednak wydawały mu się tak rewolucyjne, że wiele lat szukał dowodów na ich uwiarygodnienie.
Tymczasem, o nowej teorii mówiło się w Europie coraz głośniej, informacje dotarły nawet do Watykanu. Jednak Kopernik nie chciał publikować gotowej już pracy, obawiał się jej nieprzychylnego przyjęcia.
W 1539 roku do Fromborka przybył młody matematyk, miłośnik astronomii Joachim Retyk.
W protestanckich Niemczech wiele mówiono o teorii uczonego z Fromborka, Retyk chciał dokładnie poznać nową teorię „u źródła”. Po zapoznaniu się z rękopisem dzieła astronoma, Retyk był przekonany, że powinno być publicznie przedstawione i opublikowane. Pod wpływem rozmów z Retykiem, jego przekonującymi argumentami, Kopernik zgodził się na druk swego dzieła.
W protestanckich Niemczech część duchowieństwa kwestionowała publikację dzieła Kopernika, uważając, że podważa informacje o organizacji wszechświata zawarte w Biblii. Ostatecznie dzieło zostało wydrukowane w Norymberdze w 1543 roku w nakładzie 400 egzemplarzy.
O tym ,co działo się z drukiem traktatu w Niemczech , Kopernik nie miał dokładnej wiedzy.
W ostatnich latach doszło do zawirowań w jego życiu osobistym. Powodem była Anna Schilling, która około 1530 roku pojawiła się w domu Kopernika jako jego gospodyni. Dzieliła ich różnica wieku, około 30 lat. Annę przedstawiano jako: ładną, dobrze wykształconą, zainteresowaną astronomią.
Kiedy biskupem na Warmii został Jan Dantyszek, postanowił ukrócić sprawy damsko – męskie wśród kanoników. W 1538 roku Kopernik otrzymał od biskupa list, w którym nakazywał on kanonikowi zwolnienie z posady swej gospodyni. Mimo niechęci i zwlekania, Kopernik ostatecznie podporządkował się decyzji biskupa i odesłał Annę Schilling ze swego domu.
Po tych wydarzeniach coraz mniej udzielał się w życiu publicznym, czuł się coraz gorzej, w styczniu 1543 roku na skutek paraliżu miał niedowład prawej strony ciała. Astronom umarł 24 maja 1543 roku. Nie zobaczył już wydrukowanego dzieła swego życia.
Po początkowym pozytywnym przyjęciu traktatu „O obrotach sfer niebieskich” przez kościół katolicki, z czasem to podejście uległo zmianie. W 1616 roku książka została wpisana na indeks ksiąg zakazanych do czytania i rozpowszechniania. Jako uzasadnienie podano „błędną pitagorejską doktrynę, która całkowicie sprzeczna jest z Pismem Świętym”. Decyzję o usunięciu z indeksu pracy Kopernika kongregacja kardynałów podjęła dopiero w roku 1835.
Przez te lata prace badawcze innych uczonych w pełni potwierdziły prawdziwość teorii naszego astronoma. W 1853 roku obok Ratusza Miejskiego w Toruniu stanął pomnik najsłynniejszego Obywatela naszego miasta.
